French Philosopher Rene Descartes chuan, “ka ngaihtuah a, tichuan ka lo awm ta aâ€(I think therefore i exist/am) tih thu lar tak mai hi a lo sawi a, hrethiam lo leh deusawhtute chuan ama hming nena hmehbelin sakawr hmaah tawlailir a awm ngai em ni(Des Cart before des Horse) tiin an an sawi fiam thin a, a tum ber chu a awm a ni tih tichiangtu leh finfiahtu ber chu a awm tih a ngaihtuahna tak kha a ni. Thil nung dangte pawh hian hriatna an nei vek a, mihring danglam bikna chu kan hria tih kan hriatna lai tak hi a ni awm e.
Thil nung lo(non living) aia thil nung danglamna chu kan thil tawn kan dawnsawn let dan hi a ni a, mihring kan chungnun lehna chu kan thil tawn kan ngaihtuah let leh hi a ni a, mi fingte an ropuina chu ngaihtuahna an seng peih em em mai hi a ni. Ngaihtuahna hian mihringah mahni inhriatchianna a pe a, chu chuan nun a thunun thin; Greek Philosopher Socrates-a chuan mahni inhriatchianna hi finna bul ang hialin a chhal a, keimahni inhrechiang tur chuan kan ngaihtuahna ka sen a tul a ni. Tunge ka nih a, miten tuah nge min ngaih, tih ngaihtuahna hian nun dan mawi a paw chhuak thin.
Pathian thuah chuan, “Ka mite chuan ngaihtuah rawh se†“hawh teh u i ngaihtuah tlang teh ang u†tih thute kan hmu a, kan rin hi kan ngaihtuah a tul a, kan hriat hi kan ngaihtuah zui a tul bawk thin. Mahni mum muma mum a, hmuh chin chiah ngaihtuah ni ila, naupang chhia kan ni dawn a, ransa aia kan chungnunna chu kan ngaihtuahna hi a ni. Isaac Newton-a hun hma lamah khan theirah hi vawi duai lo a lo tla tawh a, ngaihtuahna hmanga theirah tla chhawr ber a lo ni hlauh zawk a.
Thil engkim hre vek tura din kan ni lo va, ngaihtuahna nei thei tura din erawh kan ni, chu ngaihtuahna chuan kan rinna pawh fiah kan phal tur a ni bawk. Khawvel hi a buarchuar tawh hle a, ngaihdan hrang hrangin min tuam vel a ngaihtuahna seng mite ngaihdan, a chhia a tha zuiin ngaihtuahna seng ngai reng reng lo mite chu an then vel a. A ni, luang thli chhem ang maiin a ni an thlek tawn vel ni. Mi rin dan leh ngaihdana kal satliah tur kan ni lo; kan duh tha kan tih leh belhfakawm nia kan hriat avanga kal tur erawh kan ni. Mite thawmhnaw hak ang ha satliah tur ka ni em? An sam tih dan anga ti ve ngawt tur ka ni em? An chin dang phung zawm ve ngawt tur ka ni em? Enge ka tana ka tha ber tura ka ngaihtuah chhuah ve chu?
Party ruihchilh, zirtirna dik loina a chhem len, kawng hrang hranga a sawi hnuhnung thu apiang pawm, hnam dang leh mi dangte nun dan leh inchei dan pawngpaw lak ve vatte hi ngaihtuahna sen loh vang a ni a, Plato-a Beisei Ram(Ideal state)-ah chuan a hma berah ngaihtuahna sengtu pawl an thu a, ngaihtuahna seng tak taktu tan lo chuan ram kaihhruai theih a ni lo; ngaihtuahna hmangtute thutna tura ngaihtuahna seng peih hauh lote an thut hian thil a buai zo thin a, thil nih bak a thar han puak chhuah tur an neih chuan loh avangin hmasawn thei lovin kan awm thin. Chhungkua chuan ngaihtuahna sengtu a neih loh chuan a ke a bai thin a, khawtlang tana pen chhuaka inngai ngaihtuahna seng peih si lote hian khawtlang pawh a ngai rengin min thuttir thin.
Dan leh hraiin a phuar phak loh, zalenna famkima inthuam, mi sual leh awkhrawlten an chhaihbuai phak loa leng chu ngaihtuahna hi a ni a, kawng thui/hla leh hmun ralti hi ngaihtuahnavangin a nuam thei, lungngaihna leh lawmna, harsatna leh manganna ching fel tur hian ngaihtuahna hi a pawimawh lo thei lo. Thil nihna an sawi ang pawm duakna hian hlutna nei ve mahse pawm dawn rau raua ngaihtuah fe hnua pawm hi a nghet bik a, a tlo nge nge.
Amaherawhchu, Kan ngaihtuah duh zawng erawh chuan kan nihna a tarlang thung thin. Aizawl tlangval zana Bike-a khawlaia chak tak taka intlansiak a, thawm bengchheng tak tak chhuah thintute ngaihtuahnaah chuan tlan chak fua fua kha a hlu em em a, chu chu an ngaihtuah ber a ni. Kan ngaihtuahnain a ngaihhlut hi hringnun kawng dik(morality) sahal khai atanga tehin a dik em tih hi kan en tur ber chu a ni bawk. Mihring rilruah hian tha leh tha lo inangkhat veka kan pawm a awm a, hei hi Pathian a awm ngei tih lanna pakhat a ni(Moral argument), kan ngaihhlut leh kan lungkham, kan ngaihtuahna bel chhunga riak reng hian chu nunphung dik chu a zawh lo a nih ngat erawh chuan, ngaihtuahna hrisel lo tak a ni ang.
Ngaihtuahna hi a hrisel loh emaw a fim lo emaw a nih chuan keimahni chhungril lam sual hian min lo hnuk fe tawh tihna a lo ni a, chumi hmu fiah leh tur chuan kan dinna kan ngaihtuah chhuak ngam tur a ni ang. Ngaihtuahna hian taksa a nghawng a, ngaihtuahna thianghlim tak chuan taksa a tihrisel thin…
“Ka mite chuan ngaihtuah rawh seâ€